Saturday, 17 September 2016

Mizo Young Girl Singing 2016 (Tiranga Yatra Program)

1. HIV/AIDS hi engnge ni?

HIV chu Human Immuno-deficiency Virus tihna ania, Mihring thisen sipai thichhetu/tlakchham tirtu hrik a ni.
AIDS chu Acquired Immuno Deficiency Syndrome tihna a nia, kan pianpui ni lo midang hnen atanga kan kaichhawn natna hrikin taksa vengtu thisen sipaite a tihchhiat / tlakchham tir vanga natna chi khat aia tam a hlawma awm/langchhuak sawina a ni.
HIV hrik hi AIDS natna thlentu chu a ni.

2. Khawi atanga lo awm nge ?

AIDS natna hi kum 1981 a tangin khawvelin a hmel hriat tana tunah mi maktaduai 40 chuangin HIV hrik an kai tawh. Scientist thenkhatte chhui danin Africa rama zawng lian chi ten an pai SIV(Simian Immuno-deficiency Virus) an tih zawng thisen sipai tichhe tu hrik chu kawng hrang hrangin mihring ah a kaia, zawi zawi in HIV ah a insiam danglam ah an ring. Mahse finfiahna tak erawh ala awm lo.

3. Sex Leh HIV

Khawvelah mipat-hmeichhiatna hman khaw loh vangin HIV a darh na sa ber. AIDS hrik pai za zel ah 80 - 90 te hi sex hman vanga kai an ni. Sex hman vanga HIV inkaichhawn dan te :
(a) Heterosexual (Inpawl dan pangai)
Mipa leh hmeichhia invenna tel loa an inpawlin hmeichhie serh chhung leh mipa serhte a pem in a pilh thina, HIV hrik pai mipa baw leh hmeichhe serhtuite chu a kawppui thisen zam chhungah awlsam tea lutin a inkai theih a ni. Mipa aiin a dawngtu hmeichhe tan HIV kai a awl zawk a ni.
(b) Homosexual ( Mawngkua-a inpawlna )
Mawngkua chu hmeichhe serh chhung angin a tinaltu tuihnang chhuak tur a awm ve loh bakah hamda inthuah a pan bik avangin a pilh in a pem hma em em a ni. Chuvangin mawngkua-a inpawl chu inpawlna zinga hlauhawm ber a ni. Alo dawh tu tan kai a awl zawk bawk.
(c) Oral Sex leh Deep kissing
Serha infawhsak leh inliahsak hian HIV pai mipa baw leh hmeichhe serhtuite chu ka chhunga pilh leh pem ah lutin a inkai theih. Hmeichhia a fawptu tan a hlauhawm zuala ka chhungah baw tih luh loh a him ber.
Biang leh hmuia infawh satliah nilo duhthawh taka lei hmanga infawh vak chuan ka chhungah pem leh pilha thiput atangin inkai theihna chance a awm a ni. Ka chhung tipilh leh tipem thei zuk leh hmuam ti mi tan fimkhur a ngai zual.

4. STD/STI leh HIV

STD/STI ( Sexual Tranmitted Disease/ Infection ) chu mipat hmeichhiatna hman avanga inkaichhawn theih natna (eg. Dadu, Saihri, Herpes etc. ) kan tihte ania, a then chu inpawlna kher lo pawhin a inkai theih. Heng natnate hian serhah pan leh lawng a siam avangin HIV kai tura tanpuitu tha tak an ni. Tin tih dam vat loh chuan natna benvawn a thlen thei bawk. Doctor thiam rawn vat tur a ni. Natna a thlen theih te :
1. Hmeichhe Tai bawr na
2. Ching/Fa nei thei lo
3. Chi kawnga naupai leh Nauchhiat
4. Chhul lawng leh Chhul cancer
5. Mipa serh pan leh serh atanga bawlhhlawh chhuak
6. Til puk

5. Thisen inpek leh HIV

Thisen thianghlim lo (HIV pai) dawn avangin thisen dawngtu damlo tamtakin HIV an kai tawh. Chuvangin thisen thianghlim (Blood Bank thisen) leh hriatchian thisen chauh dawn tur a ni.

6. Syringe, Hriau leh HIV

Syringe leh hriau thianghlimlo inhmantawm avangin HIV a darh nasa. Vawi khat hman chi chauh hman tur a nia, a theih loh a nih pawhin inhmantawm loin hman bik neih tur a ni.
Tatoo chhutna, bengverhna, hmul ziah/mehna, inzaina leh ha phawina hmanraw thianghlimlo atangte in a inkai theih bawk a, tih thianghlim hmasak loh chuan inhmantawm loh tur a ni.

7. Nu nau pai leh HIV

Nu HIV hrik pai ten an nau pai laiin hlam leh laihrui kaltlangin emaw nau hrin laia nu thisen chhuak naute taksa pem leh pilha a lutin emaw naute ah a kai theih. Tin naute pian tawh hnuah Nu hnutetui atangin a kai theih bawk. Mithiamte chhut danin HIV hrik pai Nu za zelah 20-30 velin an naute ah an kai thin.
Nu naupai tan a fa a him theih nan HIV pai a nih leh nih loh inhriatchian a ngai em em a ni. Chutianga inhrechiang tur chuan PPTCTC (Prevention of Parents to Child Transmission Centre) a pan theiha, an tan pui thei reng a ni. PPTCTC hi District tina Civil Hospital leh Community Health Centre awmna khaw tinah a awm a ni.

8. HIV laka inven dan

HIV laka inven dan hi Pathian thu awih duh tan chuan zawm harsa lo tak a ni.
1. Mitin mitang kawplawr loh tur
2. Nupui leh pasal neih hmain sex hman loh tur
3. Kawppui neih hnuah kawppui lakah rinawm tur
4. Thisen thianghlim chauh dawn tur
5. Hriau leh hmanraw thianghlim chauh hman tur
6. Insum theihloh chuan condom tha taka hman tur

9. Condom hman tangkai nate

Condom hi a hman dan dik leh tha taka hman anih chuan a tangkai em em a ni.
1. HIV lak atangin a veng thei
2. Tul lo a naupai tur a veng thei
3. STD/STI lak a tangin a veng thei
---- A Hman dan dik leh tha ----
1. A thar leh quality tha pakhat tum khat chauh hman tur
2. A hmawrah boruak chambang lo turin hmehchhuah tur
3. Mipa serh kawhah a bulthut thleng zial thlak tur
4. Mipa chi a chhuah veleh phawichhuah vata fimkhur taka phelhin paih tur
5. A tirte atangin a tawp thleng tha taka vuah tur

10. HIV positive-te AIDS vei an ni em?

Mi in HIV a kai chuan HIV positive a lo nia a damchhung a pai hlen tawh ang, mahse natna erawh a thlen nghal mai lo. HIV te hian mihring thisen sipaite awpkhawmtu T-cell chhungah lutin an inthlah pung vaka thisen sipaite an tichhe thin. Thisen sipai ten lo dolet ve thin mahse khua a rei chuan HIV ten hnehna changin, atawpah thisen sipaite natna hrik do thei tawh lo khawpa thlemin a siam thin. Chutianga mihring a lo chauh tawh chin ah AIDS vei an lo ni ta a, natna chi hrang hrangin an bawm ta thin a ni.
HIV pai atanga AIDS vei hun chhung hi mihring hriselna, a hrik tam lam (viral load) leh inenkawl danah a innghat thui em em a, thenkhat tan kum 10 aia tam a duh laiin thenkhat tan vhuan kum 2-3 lek a ni thei . HIV positive tih hma taka hriata inenkawlna tha tak neih a nih chuan AIDS vei mai loin rei tak a awm theih a ni.

11. AIDS natna lanchhuah dan (AIDS symtoms):

Major signs (Natna langsarte)

1. Taksa rihna za zela sawm (10%) thleng tlahniam thut
2. Thla khat aia rei khawsik reh thei lo
3. Thla khat aia rei kawthalo reh thei lo
Minor signs (Natna tenaute)

1. Taksa hmun hrang hranga thalbe vung/puam
2. Ka chhunga pan, durh leh hahni puam thin
3. Rilru beidawng leh nguai, hriatna tlahniam
4. Khuh reh thei lo leh TB chi hrang hrang
5. Cher tial tial
6. Vun thak/lawng leh awmvel dam thei lo

12. HIV kai hlauhawmlohna te

Khuh, Hahchiau, Inchibai, Thawmhnaw inhaktawm, Ekin leh bualin inhmantawm, Hnathawhho, Eirawngbawlho, Chaweiho, Thosi leh rannung dang seh

13. HIV test leh Window Period

HIV test nan an hman lar ber chu ELISA (Enzyme Linked Immuno Sorbent Assay) a ni. He testna hian thisen sipaite HIV do zawngin an khawsa em (HIV antibody an siam em) tih a endika, HIV antibody a hmuh chhuah chuan positive a nia, a hmuh loh chuan negative a ni. HIV hi a tet em avangin a bika siam enlenna Scientist ten an hman Micro Electroscope hmang chauhin a hmuh theih . Rapid test leh Western Bolot test pawh an hmang bawk.
Thisen sipai WBC ten natna hrik dotu (antibody) an siamchhuah chhung hi chawlhkar hnih atangin thla ruk chhung a rei thin. Chuvangin HIV taksa chhungah lut tawh mahse HIV antibody a insiam hma chuan test pawhin a positive dawn lo a ni. He mi hun chhung hi Window period an ti. Thla ruk a tlin hma chu test nawm leh ngei ngei a ngai. A hrik hmuh theih loh mahse midang ah a kaichhawn tir thei reng tho a ni.

14. HIV test thatna te

1. HIV positive tih inhriatchhuah hma chuan AIDS vei mai lo turin a inenkawlna that theih.
2. Midang hnena kai tir loh tur leh mahni ah kai nawn lo turin nun a fimkhur theih a. Kai nawn fo chuan a hrik inthlahpung chakin AIDS vei a awl bik.
3. Nu naupai tan fa ah kai lo turin a inenkawl theih a. Kawppui nei tawhte'n hmalam hun a tan ruahmanna fel tak a neih theih.
4. HIV a negative chuan kai lo turin a inven zel theih.
5. Thisen test tute hming leh nihna thup tlat a nih bakah counseling tha taka pek an nia hlauhthawn tur engmah a awm lo.
6. Mahni sum sen ngai loin a thlawna test tir theih a ni.
7. Thisen test chauh lo chu inhriat chian theih dan dang a awm lo.

15. ART (Anti Retro-Viral Therapy)

HIV positive ten thisen sipai tam lam tehna CD4 count ah AIDS vei thei khawpa a lo tlem chuan ART damdawi an pe thin. ART hi a tih damna damdawi chu ni lo mahse HIV hrik inthlahpung zel tur veng/hrek tu damdawi tha tak a ni. He damdawi hi a chak em avangin damlote an chauh lutuk loh nan leh thisen sipaite an pun tam leh theih nan inenkawl that a tul a ni. Tin hriselna a chhiat lutuk hmaa inenkawl vat a pawimawh em em bawka hriselna a chhiat lutuk hnua inenkawl anih chuan that chhuah leh a harin hun a duh rei thin.
ART damdawi hi a mamawhte tan Aizawl, Lunglei leh Champhai ART centre atangte in a thlawnin an pe thei reng a ni. ART damdawi tha taka ei leh hriselna inenkawl tha te tan chuan AIDS veia thi mai loin damchhung hun rei tak a pawhsei theih a ni.

16. HIV test theihnate

HIV test duh tan ICTC (Integrated Counseling and Testing Centre) ah a thlawnin test theih reng a ni. Chungte chu:
1. Civil Hospitals (Aizawl, Lunglei, Champhai, Lawngtlai, Saiha, Serchhip, Kolasib, Mamit)
2. Sub-Divisional Hospital, Tlabung
3. Community Centres (Ngopa, Saitual, Kawrthah, Vairengte, Hnahthial, Thenzawl, Chawngte, Sakawrdai)
4. Primary Health Centre (PHC), Khawzawl
5. Presbyterian Hospital, Durtlang

17. HIV positive leh AIDS veite enganga en tur nge?

HIV hrik pai leh AIDS natna hi natna tam tak zinga natna pakhat ve mai a ni. Sual fal bik vanga vei an ni hran lova, thinhrik leh endawng bikna chhan tur a awm lo. HIV positive leh AIDS veite hian taksa leh rilru lama harsatna nasatak an tuar thina tanpuitu an mamawh em em a ni. Beidawnga rilru dik lo leh tha lo an put mai lo nan leh an damchhung hun tangkai taka an hman theih nan tanpuitu an mamawh em em a, an chhungte leh thiantha ten mawhphurhna sang tak an nei a ni. DAm lo ten inzep leh inthup ngai lova pangngai taka an nun an hman theih hun hunah khawtlang nun hrisel leh tha zawk kan nei thei ang.

18. AIDS vei mithi ruang a hlauhawm em?

A chhanna chu hlauhawm lo tih a ni. AIDS natna thlentu hrik HIV hi thisen zam kaltlang chauha inkai theih a nia, mithi engmah ti thei tawh lo chu an dam lai aiin an hlauhawm lo fe zawk a ni. Tin HIV hi thisen lum chhungah lo chuan hrik chak lo tak a nia, thisen vawt leh dai tawh ah a dam rei thei lo. Tin boruaka vak darh thei a nih lo avangin ruang kil ngam lo leh hlauthawnga awm na chhan tur a awm lo. AIDS vanga thi an nih vang maiin a ruang a hrana sawngbawl leh saranga fun a ngai loa, a hrik chu a ruangchhungah a thi ral ve mai dawn a ni.

HIV/AIDS DO A TULNA CHHANTE

1. A tihdamna damdawi a la awm lo.
2. A venna damdawi (Vaccine) a la awm lo.
3. AIDS natnain a suat tam ber chu thalai kum 15 - 40 inkar an nih avangin, Ram Economic, Society leh chhungkua in a tuar nasa bik.
4. Pawisawi lo naupang fahrah tam tak a siam.
5. A inkai dan hriat chian loh chuan awlsamtein a inkaichhawn theih.
6. Mipa leh hmeichhe awm tha duh lote natna chauh a ni lo.
7. A inkai dan hriatchian chuan inven a har sa lo.
" Tu pawhin Pathian in a tih khawloh chuan chu mi chu Pathianin a tikhawlo ve ang, Pathian in chu a thianghlim sia, chu in chu nangmahni in ni e." I Kor 3 : 17

F.I.R. KNEE BRACE (Khup tuamna)

F.I.R. KNEE BRACE (Khup tuamna) : Price : Rs. 1,198/- ·          Kan khup ruh na vengtu leh thisen kal ti hriseltu a ni. ·      ...